30.06.2023

Мен мектепті кеңес заманында бітірдім. Ол кезде кәсіптік бағдар беру жалпы білім беретін және арнайы мектептердің барлық оқушыларының 100%-ын қамтыды. Оқу-өндірістік комбинаттарына немесе ОӨК-ға барлық жоғары сынып оқушыларына аптасына бір рет баруға міндетті болды. Таңдауға игеру күрделі болмайтын мамандықтар ұсынылды. ОӨК-ін аяқтағаннан кейін кәсіби біліктілігі туралы мемлекеттік үлгідегі сертификат берілді. Бұл біліктілік куәлігімен орта арнаулы (Қазақстанның ТКБӘ жүйесінде қазір бұл колледж) немесе жоғары білімсіз де оңай жұмыс табуға болатын.

31 жыл ішінде Қазақстандағы барлық білім беру жүйесі көптеген реформалар мен өзгерістерден өтті. Мен 2007 жылы қайырымдылық қорымды ашқанша, кәсіби бағдар беру тақырыбына аса мән берген жоқпын.

2010 жылы менің AYALA қорыма балалар үйлерінде және тұрмысы төмен және көп балалы отбасылардан шыққан балаларға арналған мектеп-интернаттарда жасөспірімдерге арналған жобаларды сұрап демеушілер келе бастады. Қандай көмектің дұрыс болатынын түсіну үшін біз осы мекемелердің басшыларымен көптеген кездесулер өткіздік. Нәтижесінде жоба пайда болды, бірнеше жылдан кейін оның ауқымына қарамастан оны… жапқымыз келді.

7 жыл ішінде ондаған балалар үйлері мен мектеп-интернаттарда әлеуметтік-тұрмыстық бағдарлау бөлмелері мен шағын тігін, ағаш ұстасы, шаштараз шеберханалары пайда болды. Міндет өте қарапайым болды: әлеуметтік мекемелердегі балаларға тұрмыстық және өмірге қажет дағдылар беру — қандай ыдыс-аяқ пен ас үй керек-жарақтары болады, олармен қалай тамақ дайындауға болады, дастарханды қалай жаю керек, микротолқынды пешті, тұмшапешті, тостерді, тоңазытқышты қалай пайдалану қажет. Ыдысты қалай жуып, жинастыруға болады. Қыздарға арналған шеберханаларға заманауи тігін машиналары, торлағыштар орнатылды, ұлдарға арналған ағаш шеберханалары ашылды, жуғыштары, фендері, шығыс материалдары бар нағыз шаштараз бөлмелері жабдықталды. Жақсы болды: балалар бәрін пайдаланады, үйренеді, дамиды деп ойладық. Бірақ шындық көңілімізді қалдырды. Бірнеше жылдан кейін асүй және шаштараз керек-жарақтарынан ештеке қалмады, тек 2 немесе 3 мекемеде ғана аздаған ыдыс-аяқ және кіріктірілген техника қалды. Шеберханалар көп жағдайда жабық тұрды, себебі штатта оқытушылар болмаған. Кейде тіпті ұстаздар болса да олар бос тұрды, өйткені жабдықтар жоғары комиссияларға көрсету үшін сақталған.

«Жобаны не істеу керек — тиімсіз деп жабу керек пе, әлде жаңа тәсілді сынап көру керек пе?» деген сұрақ туды. Біз қателіктермен жұмыс жасауды, тәсілді өзгертуді жөн көрдік және «Кәсіби бағдарлауды» бастадық.

Нені өзгерттік:

• «Үй шаруашылығы» қағидаттарын оқыту форматынан бас тарттық. Кәсіпте дағдыларды игеруге баса назар аудардық.
• Мекемені мұқият таңдайтын болдық — жобаны іске асырудың барлық кезеңдерінде басшылық бақылауға кепілдік беретін мекеме ғана әріптес болады: жабдықтың сақталуы, штаттық оқытушының болуы, балаларды аптасына 2-3 рет тұрақты оқыту.
• Еріктілер үшін шеберханалардың қолжетімділігін қамтамасыз еттік — мекеме басшылығы балаларға арналған қосымша шеберлік сыныптарын өткізетін бастамашыл еріктілер топтарымен байланысқа ашық.
• Тиімділік мониторингін орнаттық — тоқсан сайын AYALA қоры бейне және фотосуреттерде балалармен сабақ саны туралы ақпарат сұрайды.
• Нәтижелерді жұмысқа орналастыру бойынша бағалаймыз — шеберханаларда оқудан кейін жұмысқа қабылданған балалар саны.

2020 жылы жаңартылған жоба бойынша алғашқы нәтижелер келгенде, біз жасөспірімдерді кәсіби бағдарлау бойынша ауқымды болмаса да өте нақты, дұрыс және керемет нәрселер жасағанымызды түсіндік.

Біздің шеберханада және еріктілерде 2,5 жыл оқығаннан кейін Алматы облысының көп балалы және тұрмысы төмен отбасыларының балаларына арналған № 15 мектеп-интернатының түлектері шаштараз болып жұмыс істеуге барды. Алматыдағы барбер-салонда тағылымдамадан өткен біреуі сол жерде жұмысқа қалып, 2023 жылы өзінің шәкірттері бар нағыз шебер атанды. Қыркүйек айында кәсіптік бағдарлау шеберханаларының екі түлегі мектеп-интернатқа еріктілер ретінде жасөспірімдерге шаштараз ісінің негіздерін үйретуге келеді. Бұл, менің ойымша, мектепте мамандық алу үшін ең жақсы ынталандыру.

Қарағандыда ерекше даму мүмкіндіктері бар балаларға арналған балалар үйінде аспаздық шеберхана 2021 жылдың қараша айында ашылған сәттен бастап бір күн де бос тұрған емес. Оның базасында «Дәм элитасы» кондитерлік клубының, «Hani» кофейнялар желісінің, DoDo Pizza пиццериясының еріктілері шеберлік сабақтарын өткізді. Оқуға мүдделі және дайын балаларды көрген бұл ұйымдар балалар үйінің тәрбиеленушілерін олардың кәсіпорындарында оқуға шақырды. Жасөспірімдер өткен курстар үшін сертификат алды. Олар үшін бұл алдағы уақытта осы салада жұмыс табудың тамаша мүмкіндігі. Мүмкіндіктер шындыққа айналуда десем болады. «Hani» кафесінің еріктілері барист курсын оқытқаннан кейін осы желінің басшылығы осы балалар үйінің үш тәрбиеленушісін жұмысқа қабылдады. Кафеге келушілер оларды бірден көріп, танып-білулері үшін балалар сары түсті фирмалық худи киген.
Педагогтардың айтуынша, біздің кәсіби бағдарлау шеберханаларымызда ерекше мүмкіндігі бар балалар қажетті дағдыларды үйреніп қана қоймай, ашық болуға, өздеріне сенімді болуына және еркін қарым-қатынас жасауына көмектеседі.

Кәсіптік бағдар берудегі AYALA қорының тәжірибесі ҚР БҒМ назарына алынды, 2021 жылы біз мектеп-интернаттар мен балалар үйлерінің балаларына кәсіби бағдар берудегі күш-жігерді үйлестіру туралы меморандумға қол қойдық. Шындығын айтсақ, әзірге кәсіби бағдарлау жүйесінде ерекше өзгерістерді көріп отырған жоқпын. Министрлік реформаланды, қазір басқа басым міндеттерді шешуде.

Мен бұл блогты жазған кезде қызық мәлімет алдым. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында білім беруде кәсіптік бағдарлау жұмысы жүйесінің жоғалғаны фактісі тіркелген. Осыдан еңбек нарығындағы қазіргі проблемалардың барлығы — білікті жұмыс күшінің жетіспеушілігі, сондай-ақ басқаларға залал келтірумен бір бағыттағы мамандарды артық дайындау және басқа да барлық айқын қиындықтар туындап отырғанын түсінуге болады.

Менің ойымша, көп балалы және тұрмысы төмен отбасылардан шыққан балаларға арналған балалар үйлері мен мектеп-интернаттардың тәрбиеленушілерін кәсіби бағдарлауда жүйелі жұмысты іске қосу үшін мыналарды жасауға болады:

1. Әр өңірдің экономикалық ерекшелігін ескере отырып, Қазақстанда 5 жылға қажетті қолданбалы мамандықтарды болжау жүйесін әзірлеу. Осындай болжам деректерін ескере отырып, әлеуметтік және жалпы білім беретін оқу мекемелеріндегі жасөспірімдердің жүйелі кәсіптік бағдарын құру.
2. Жоғары сынып оқушыларының зияткерлік, психоэмоционалдық бейімділігі мен қабілеттерін ескере отырып, кәсіби болашағын айқындаумен жасөспірімдер мен олардың ата-аналарына көмектесетін тестілерді әзірлеу және енгізу.
3. Оқушыларды кәсіптік бағдарлау жөніндегі жұмысты үйлестіру үшін ТКБӘ немесе ЖОО-лар базасында кәсіптік бағдарлау орталықтарын құру. Жасөспірімдерге кәсіп негіздерін алуға көмектесетін халықаралық компанияларды осы жұмысқа қосу.

Тамаша мысал – Қазақстандағы SAMSUNG білім беру бағдарламалары. Samsung Innovation Campus-та 7 жыл ішінде junior деңгейінде тегін оқудан жүздеген жоғары сынып оқушылары өтті. Қазақстанның түкпір-түкпірінен келген жасөспірімдер командасы Solve for Tomorrow жобасында еліміздің болашағы үшін STEM-жобаларды әзірлеп жатыр. Осыған ұқсас бағдарламалар «Шеврон» компаниясында да бар. Көптеген халықаралық компаниялар Оқу-ағарту министрлігімен өздерінің кәсіби бағдарлау тәжірибелерімен, Қазақстанда сұранысқа ие болашақ мамандықтарына қатысты көзқарастарымен және өз бизнестерін жүргізіп жатқан елдердегі жасөспірімдерді кәсіби бағдарлау бойынша үздік тәжірибелерімен қуана бөлісетініне сенімдімін.